ﻋﻨﻮان اﺛﺮ:وﻗﻒﻧﺎﻣﻪ رﺑﻊ رﺷﯿﺪي
ﺻﺎﺣﺐ اﺛﺮ:ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ ﻫﻤﺪانی(اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي)
ﻣﺤﻞنگهداری اﺛﺮ:کتاﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮکزي ﺗﺒﺮﯾﺰ
ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ اﺛﺮ در ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺟﻬﺎﻧی ﯾﻮﻧسکو:ﺳﺎل1386
اﻫﻤﯿﺖ اﺛﺮ:در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ه.ق و در زﻣﺎن
ﻏﺎزانﺧﺎن اﯾﻠﺨﺎﻧی،ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻤﺪانیﺑﻪ وزارت رﺳﯿﺪ.وي ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهی، ﺗﻤﺮکز و ﺗﺪاوم ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻓﺮهنگی و علمی، یک ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺰرگ ﻋﻠمی،آﻣﻮزشی وپژوهشی ﺑﻪ ﻧﺎم رﺑﻊ رﺷﯿﺪي ﺗﺄﺳﯿﺲ کرد.اﯾﻦ ﺑﻨﯿﺎد ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﺮکی علمی در ﺣﻮﻣﻪﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ کﻪ ﺷﺎﻣﻞ کتاﺑﺨﺎﻧﻪ، ﻣﺪرﺳﻪ، ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن، ﻣﺪارس عالی، پرورشگاه، کارگاهﻫﺎي صنعتی، و...ﺑﻮد. ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ پشتوانه مالی و ﺑﺮاي اداره اﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت ﺑﺰرگ، دارایی ﻫﺎي زﯾﺎدي را وﻗﻒرﺑﻊ رﺷﯿﺪي کرد و ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪهی اداره رﺑﻊ و ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت آن، وﻗﻒﻧﺎﻣﻪاي ﺗﻨﻈﯿﻢ کرد.اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮاﺟﻪاﺳﺖ که ﻓﻘﻂ یک ﻧﺴﺨﻪ از آن در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد. رﺑﻊ رﺷﯿﺪي پس از ﻗﺘﻞﺧﻮاﺟﻪوﯾﺮان ﺷﺪ ولیکن اﯾﻦوﻗﻒ ﻧﺎﻣﻪ تاکنون ﺣﻔﻆ و نگهداری ﺷﺪه و گواه آن تشکیلاتﺑﺰرگ علمی اﺳﺖ.
وقف نامه
مرجع و منبع اصلي اطلاعات ما در مورد «ربعرشيدي»، وقفنامه‌اي است كه با خط خود رشيد‌الدين فضلالله همدانی نوشته شده است. نسخه اصلي اين وقفنامه اكنون در كتابخانه ملي تبريز نگهداري و محافظت ميشود. اين نسخه اصلي تا سال 1348 در دست يكي از ساكنان تبريز بود و در اين سال نسخه مذكور توسط انجمن آثار ملي از اين خانواده خريداری، از روي صفحات آن عكسبرداري و به كتابخانه‌هاي معتبر سراسر كشور فرستاده شد. البته وقفنامه مذكور آنچنان مفصل و دقيق، به توضيح همه جانبه درباره ربعرشيدي پرداخته كه جاي هيچگونه شك و شبهه‌اي در ذهن باقي نمي‌گذارد و تصویر روشني از ربعرشيدي را در مقابل ديدگان قرار مي‌دهد.
به منظور آشنايي با كليات وقفنامه فهرستي از مطالب موجود در وقفنامه آورده شده است. «وقفنامه»ي رشيدي با اين مقدمه آغاز ميشود: «الوقفيه الرشيديه بخط الواقف في بيان شرايط امور الوقف والمصارف شرط. شرط موکد با فرزندان خويش نسلاً بعد نسل و عقباً بعد عقب ميکنم و در مقابله حقوق پدري که در ذمت ايشان عقلاً و شرعاً و عرفاً لازم است در عهده ايشان کرده سوگندي غلاظ و شداد ايشان را ميدهم خصوصاً با آنانکه به موجب شرط واقف در هر عهدي نوبت توليت و اشراف و نظر بديشان رسد و مباشر اين اشغال خير گردند در آنچ اين وقفيه را به هر ماهي يک نوبت مطالعه کنند تا بر احوال شروط آن کما ينبغي واقف شوند و در کيفيت تصرفات واقف گردند و نيز نصيحتي که ايشان را کردهام ملکه گردد تا در محافظت شروط آن را به اقصي الغايه بکوشند و نصايح را به دل و جان قبول کرده رعايت آنرا واجب شمردند تا حق تعالي و جميع ملائکه و انبياء و اولياء و روح اين ضعيف نيز به واسطهي امانت و ديانت و نيکو زندگاني ايشان ازيشان راضي باشند و ايشان را نيک نامي دنيوي و ثواب اخروي مدخر گردد ان شاءالله تعالي وحده...»
بعد از حمد و ثنا آمده است: «اما بعد چنين ميگويد اضعف عبادالله تعالي و احوجهم الي رحمه ربه فضلالله ابن ابي الخير بن عالي الهمداني المشتهر برشيد الطبيب... که چون خواست که بخط و عبارت و فکر و انديشهي خود از سر ايقان و اعتقاد و نيت تمام وقفیه نويسد مشتمل بر شروط مرتبه تا من بعد متوليان به آن کار کنند و ازو يادگار ماند بيشتر اسباب و داعیه او بدان و بعضي از احوال آن و ايراد و اعتراض مردم بر وقف و خاصيت و فايده وقف بيان کردو فصلي مشبع در آن باب در قلم آور تا آن نيز از او يادگار ماند و سبب تحريض مردم شود بر خيرات و بدان منتفع گردند و چون آن فصل اطنابي داشت مناسب نديد که آن را بدين وقفيه ضم کند پس آن را عليحده بر بالاي اين وقفيه نهاده در يک جلد ثبت کرد تا آنرا عليحده مطالعه کنند...». آنگاه پس از بيان مشروح فوائد دو جهاني احسان و عمل صالح و ناسودمند بودن علم بي عمل گويد: «بنابرين مقدمات تمسک به فضل حق عز شانه و توکل بر انعام جسيم او کرده و آثار نبوي را مقتدي گشته، نقد ریزهای مال خود در بناي ابوابالبر ربعرشيدي و ساير ابواب البر که به هر موضع بنياد کرده صرف کرد، و املاکی که پیش از این داشته اکثر آن بر مصالح ربع رشیدی وقف کرده و باقيات که بوده بر ساير خيرات همچون مسجد جامع رشيدي به محلهي شش گيلهي تبريز و ديگر بقاع خير که به تبريز است و ابواب البر همدان و يزد وقف کرده و جهت هر يک وقفيهی شرعي مسجل نویشته و بعضي از انچ حق تعالي بعد از اين وقفها از املاک روزي کرده هم اضافت آن املاک گذشته کرده و هرچ از اين جمله حصه و خاصه ربعرشيدي بوده از اوقاف قديم و حديث بتعيين و تفصيل در اين وقفيه که مخصوص است به ربع رشيدي و توابع و لواحق آن مذکور خواهد شدن ان شاءالله تعالي و اين وقفيه معروف است به وقفيه الرشيديه بخط الواقف في بيان شرايط امور الوقف و المصارف. بدان که ترتيب اين وقفيه جهت سهولت ضبط و سرعت اطلاع بر تفاصيل آن بر سه باب و يک خاتمه نهاده آمد».
فهرست مطالب موجود در وقفنامه ربع رشيدي
فصل اول: پاسخ ايراد و اعتراض مردم به وقف و فوايد آن.
فصل دوم: سجلات.
فصل سوم: متن وقفيه كه شامل 3 باب است.
باب اول- در بيان موقوف عليه كه مشتمل بر دو فصل است:
فصل1- در بيان بقاع خير كه به ابوابالبر معروفند. شامل دو قسم :
الف- در بيان اصول موقوف‌عليه.
ب- توابع و مرافق.
فصل 2- در بيان اولاد خودش.
باب دوم- در ذكر موقوفات شامل دو فصل:
1- آنچه در تاريخ سابق وقف شده و به صحت قضات رسيده‌است.
2- آنچه بعد از آن وقف مي‌كند شامل دو قسم:
الف- عقارات و املاك
ب- منقولات و غلامان و حواري
باب سوم- در شرايط وقف كه خود بر دو قسم است:
قسم اول- تعيين متولي و مشرف و ناظر و شروط استحقاق آنها و وظايف آنها شامل چهار فصل :
فصل 1- تعيين متولي و مشرف و ناظر.
فصل 2- در شرايط اين اعمال.
فصل 3- در وظايف ايشان از اجارات و مساقات و صرف آن.
فصل 4- در بيان حق توليت و اشراف و نظر آنها.
قسم دوم- در شرايط مخصوص موقوف‌عليه شامل هفده فصل:
فصل 1- در توضيح مصالح مسجد صيفي، شتوي، جامع تبريز و شهرستان رشيدي.
فصل 2- در توضيح امور تفسير و حديث و ساير علوم كه در اين دو مسجد صورت مي‌گيرد.
فصل 3- در توضيح امور دارالمصاحف و كتب‌الحديث در جوار مسجد شتوي.
فصل 4- در توضيح مصالح بيت‌التعليم داخل روضه و اهل آن.
فصل 5- در توضيح امور دارالحفاظ كه شامل مقبره خود خواجه است.
فصل 6- در توضيح خانقاه و توابع آن.
فصل 7- در توضيح امور مربوط به دارالضيافه و توابع آن.
فصل 8- در توضيح امور فقيران در بازار ربعرشيدي به‌نام دارالمساكين.
فصل 9- در توضيح امور دارالشفا و شرابخانه.
فصل 10- در توضيح بيت‌الكتب، داخل سراي متولي.
فصل 11- در توضيح امور غلامان و كنيزكان.
فصل 12- در توضيح نحوه نان دادن به اهالي ربعرشيدي.
فصل 13- در توضيح انواع روشنايي‌ها.
فصل 14- در بيان تعيين مساكين.
فصل 15- وجوهي كه جهت اعياد و مناسبت‌ها به افراد خيرات ميشود.
فصل 16- در ترتيب مصالح 5 چشمه واقع در ربعرشيدي و دروازه‌هاي موجود در ربعرشيدي و حمام‌هاي موجود.
فصل 17- بيان مجمل مصارف موجود در وقفيه. (وقف نامه1356: 38-40)
برگشت به صفحه قبلی